Multilingual Turkish Dictionary

Azerbaijani Explanatory Dictionary

Azerbaijani Explanatory Dictionary
DIKTATORLUQ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is.
Bir diktator kimi ha-kimiyyet başında durma. Diktatorluq dövrü.
özünü diktator kimi aparma, öz irade-sini başqasına zorla qebul etdirmeye çalış-ma. Diktatorluq etmək.

DIKTATÜRA : Azerbaijani Explanatory Dictionary

lat.] Hakim sinfin gücüne istinad eden qeyri-mehdud dövlet hakimiy-yeti. Hərbi diktatura.

DIKTƏ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

lat.] köhn. İmla. □ Diktə etmək
1) başqasına eşitdirib yazdırmaq üçün uca-dan söylemek; 2) məc. zorla qebul etdirme-ye çalışmaq, emr etmek, buyurmaq. Şərtlə-rini diktə etmək.

DIKTOR : Azerbaijani Explanatory Dictionary

lat.] Radio ve televiziya veri-lişlerini mikrofon qarşısında oxuyan işçi.

DIKTORLUQ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. Diktor vezifesi, dikto-run işi. Diktorluq etmək.

DIKYARPAQ(LI) : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. Yarpaqları dik du-ran. Dikyarpaq(lı) ağaclar.

DIQQƏT : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. ər.]
Fikrin, yaxud görme ve eşitme qüvvesinin bir obyekte teref yö-nelmesi ve onun etrafında cemlenmesi. Diqqətə layiq olmaq.
Molla kitabı oxuyurdu və kəndlilər diqqət ilə qulaq asırdılar. C.Memmedquluzade. □ Diqqət etmək (elə-mək)
bax diqqət vermək. Hər kəs istəyir ki, mənim yalanımı tutsun, təvəqqe edirəm, bu yazdığıma yaxşı diqqət eləsin. C.Memmed-quluzade. Iclas başlandıqda Ceyran diqqət edib görür ki, Eldar yoxdur. S.Hüseyn.
Diqqət kəsilmək
tam diqqet etmek, diq-qetle baxmaq. O bütün varlığı ilə diqqət kə-silərək qabağa baxırdı. M.İbrahimov. Gül-sənəm arvad diqqət kəsilib öz-özündən soruşdu.. M.Hüseyn. Diqqət mərkəzi
diq-qetin toplandığı nöqte, hamının diqqetini celb eden, en mühüm sayılan şey. Şahnaz diqqət mərkəzində dayandığını hiss etdikcə, özünə daha çox sığal verirdi. İ.Şıxlı. Diqqət nəzər
bax diqqət
ci menada. Danışıq-da bu həyulaların diqqət nəzərini yeni bir hadisə cəlb etdi. M.S.Ordubadi. Diqqət oyandırmaq, diqqəti cəlb etmək (çəkmək)
- maraqlandırmaq, diqqeti özünde toplamaq. Kəndin diqqəti cəlb edəcək cəhətlərindən birisi də bütün binaların ikimərtəbəli olması və bir quruluşda tikilməsi idi. M.S.Orduba-di. Hacı Rəsul adamların diqqətini çəkə bil-diyinə sevindi. Mir Celal. Diqqət vermək
- fikrini bir şeye yöneltmek, bir şey üzerinde cemleşdirmek, bir şeye diqqetle baxmaq, fikir vermek. Diqqət yetirmək
diqqet vermek. Süleyman] birdən Gülçöhrəni gö-rüb diqqət yetirir. ü.Hacıbeyov. Mən bu laqeyd insana diqqət verib baxırdım. M.S.Ordubadi. Qonum-qonşu Rübabə ilə Fatmanın danışığına diqqətyetirirdilər. Mir Celal. Diqqətini cəlb etmək
1) göster-mek, baxmaq, diqqet yetirmek, görmeye mecbur etmek; 2) maraqlandırmaq, diqqet yetirmesine sebeb olmaq. Bu hadisə mənim diqqətimi cəlb etdi. // Əmr, xahiş menasında (bir şeye diqqeti celb etmek istedikde deyilir). Diqqət! Işə başlayırıq.
Münec-cim:] Südabəni gördün sən; Səyavuşu öpərkən? Gözdən qaçırma, diqqət! H.Cavid.
Qayğı, meyil, iltifat; ehemiyyet verme. Insanların bir-birinə diqqəti. O, qonaqlara böyük diqqət və hörmət yetirdi.
diqqətlə zərf Diqqet ederek, ciddi fikir vererek, diqqet yetirerek. Müdir]
.bir Zey-nala, bir də diqqətlə Mehribana baxdı. S.Hüseyn. Hamı gərgin diqqətlə susurdu. M.İ,rahimov. // Deqiq suretde, teferrüatı ile, diqqetli suretde, seliqe ile, lazımi şekilde. Işi diqqətlə görmək. Kitabı diqqətlə oxu-maq.
Məşədibəy həbsdən azad ediləsi adamların siyahısını diqqətlə nəzərdən ke-çirmişdi. M.Hüseyn.

DIQQƏTCIL : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. Artıq derecede diqqetli, çox diqqetli. Diqqətcil adam.

DIQQƏTCILLIK : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. Diqqetcil adamın xassesi.

DIQQƏTƏLAYIQ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. Diqqet verilmeye layiq olan; çox maraqlı. Şəhərin diqqətəla-yiq yerləri. Diqqətəlayiq hadisə.
N.Neri-manov "Bahadır ve Sona" eserinde] həm də diqqətəlayiq bir mütəfəkkir kimi meydana çıxmışdır. M.Arif.

DIQQƏTƏŞAYAN : Azerbaijani Explanatory Dictionary

ər. diqqet ve fars.
..şayan] Bax diqqətəlayiq. Nə könül doy-du, nə göz gül üzünə baxmaqdan; öylə ki, əksi-rüxün diqqətəşayandı sənin. Ə.Vahid.

DIQQƏTLI : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif.
Her işinde deqiq ve se-liqeli olan, sehv ve nöqsana yol vermemeye çalışan, diqqet, sey ve qeyret gösteren. Diq-qətli adam. Diqqətli şagird. Diqqətli mü-şahidəçi. Diqqətli usta.
Sarxan
. çox diq-qətli (z.) və olduqca sayıq davranırdı. M.Hü-seyn. O, qızının sağalmasını həkimin diqqət-li müalicəsində görürdü. Ə.Abasov.
Diqqetle görülmüş; yaxşı, seliqeli. Diqqətli iş. Diqqətli yazı.
Qayğı ile yanaşan; hessas. O öz yol-daşlarına qarşı çox həssas və diqqətlidir.
Ehtiyatlı. Dənizdə çimərkən diqqətli (z.) olmalı!

DIQQƏTLILIK : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is.
Diqqet gösterme, diqqetli olma; diqqet.
Ehtiyatlılıq.

DIQQƏTSIZ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif.
Diqqetini, fikrini cem-leşdire bilmeyen; huşsuz. Diqqətsiz şagird. Diqqətsiz adam.
İşine diqqetle baxmayan, işinin yaxşı ve seliqeli olmasına fikir vermeyen, işi baş-dansovma gören; başısoyuq. Diqqətsiz usta.
Seliqesiz, başdansovma, diqqetsiz gö-rülmüş. Diqqətsiz iş.
Ehtiyatsız. Diqqətsiz hərəkət.

DIQQƏTSIZCƏSINƏ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

zərf Diqqetsizlikle,
başısoyuqluqla.

DIQQƏTSIZLIK : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is.
Diqqetsiz adamın
hal ve keyfiyyeti. Onun diqqətsizliyinə adam təəccüb qalır.
İşe diqqet göstermeme, başısoyuq ya-naşma; başısoyuqluq. Diqqətsizlik göstər-mək. Diqqətsizlik nəticəsində. Diqqətsizlik-dən doğan nöqsanlar.
Avariyalar çox vaxt onların diqqətsizliyi və təcrübəsizliyi üzün-dən olur. M.Hüseyn.

DIL : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is.
anat. İnsan ve onurğalı hey-vanların ağız boşluğunda olub, qidanın çey-nenilib udulmasına kömek eden ve onun dadını bildiren, insanda ise, elave olaraq, da-nışıq seslerinin emele gelmesinde iştirak eden orqan. Dillə dadmaq. Dili ilə yalamaq. Dilini çıxartmaq.
Mahire] qurumuş do-daqlarını dili ilə islatdı. M.Hüseyn. // Hey-van dilinden hazırlanmış yemek. Bişmiş dil.
İnsanlar arasında ünsiyyet vasitesi
olub, onların bir-birlerini başa düşmelerine
ve bir-birleri ile fikir mübadilesi etmeleri-
ne imkan veren ses, söz ve qrammatik vasi-
teler sistemi. Azərbaycan dili. Rus dili. Dün-
ya dilləri. Qədim dillər. Bir neçə dil bilmək.
- Elə ki sabah oldu, Sona fars dilini oxumağa başladı. N.Nerimanov. // dan. Lehce, şive menasında. Bu, lap gəncəli dilində danışır.
Bu ve ya diger seciyyevi xüsusiyyete malik olan danışma ve ya ifade terzi; üslub. Ədəbi dil. Yazıçının dili. Qəzet dili. Sabirin dili. Məqalə sadə dildə yazılmışdır.
Danışmaq qabiliyyeti, nitq. Qoy özü danışsın, özünün dili var.
Dili olmasa, gö-zünü qarğalar didər. (Mesel).
Danışma, danışma terzi. Onun çox acı dili var. Şirin dillə danışmaq. Kinayəli dil.
- Dil var bal gətirər, dil var bəla. (Ata. sözü). Xoş dil ilanı yuvasından çıxarar. (Mesel). Məhəmmədhəsən əmi şirin dillə nə qədər oğluna təskinlik verdisə, oğlu bir tikə ovun-maq bilmədi. C.Memmedquluzade.
məc. Bir şeyi ifade ve ya izah eden, ün-siyyet vasitesi ola bilen şey (ses ve s.) haq-qında. Musiqi dili. Quşların dili. Rəqəm-lərin dili.
Müxtelif aletlerin, cihazların ve s.-nin uzanan ve ekseren oynar, müteherrik his-sesi. Zəngin dili. Toqqanın dili. // Qıfılı aç-maq ve bağlamaq üçün xüsusi formalı metal alet; açar. // Musiqi aletlerinde (pianoda, qarmonda ve s.-de) ses çıxarmaq üçün üs-tünden barmaqla basılan lövhecik. Royalın dili. Qarmonun dilləri.
coğr. Denizin, içeriye doğru uzanmış uzun, üstü düz, alçaq qumlu quru hissesi. Dənizdə beş kilometr uzunluğunda süni dil yaradılmış, küləkdən yaxşı qorunan buxta əmələ gəlmişdir.
məc. Müharibede düşmenin veziyyeti haqqında melumat alına bilecek esir. Dil almaq (tutmaq). Dil dalınca getmək.
◊ Ağzı var, dili yox, yaxud ağzında dili yox
sakit, fağır, sesi çıxmayan adam haq-qında. Al dil
bax al
Alovun dili
yuxarı qalxan alov haqqında; zebane. Dil açmaq
1) dinmek, danışmağa başlamaq, derdini söylemek. Iki dil açdı ki, vəsf eyləsin o gül-bədəni; Fəzilətü hünərin etdi aşkar qələmi. S.Ə.Şirvani. Ancaq qız da dil açıb bir kəlmə demir, bir xahiş də etmirdi. Mir Celal. // Körpe uşaqlar haqqında: tek-tek sözleri demeye başlamaq, teze-teze danışmağa başlamaq. Uşaq hələ dil açmayıbdır.
Ba-lam dil açan günü; Mat qaldı ana bülbül. (Layla); 2) yalvarmaq, xahiş etmek. Dil ağı-za qoymamaq
bax dil boğaza qoyma-maq. Əmine] şıltaq uşaqlar kimi atılıb-dü-şür, dil ağıza qoymurdu. S.Rehimov. Dil ağıza salmamaq
bax dil ağıza qoyma-maq. Gecə səhərəcən dil ağıza salmaz; Qon-şuya un verib borcunu almaz. Aşıq Əziz. Dil bəlası
öz dilinin belasını çekme, de-diyi sözün pis neticesini görme. Dil boğaza qoymamaq
çox danışmaq, arasıkesilme-den danışmaq. Dil bulamaq
bir işde sözle iştirak etmek, birine kömek meqsedi ile başqasına söz söylemek, xahiş etmek, vasi-teçi olmaq. Elə dedim, a qardaş, o gədənin işinə bir dil bulayasan. S.Rehimov. Dil çı-xarmaq
1) istehza etmek, sataşmaq, ele salmaq; 2) yalvarmaq (çox vaxt "dil çıxarıb yalvarmaq" şeklinde işlenir). Dil deyib ağ-lamaq
bayatı çağırmaq, deyib oxşamaq. Vidadi:] O ölsə, dağlar da dil deyib ağlar; Əfv edin, yaxşılıq qalar yadigar. S.Vurğun. Analar övladına, bacılar qardaşına; Həsrət qalıb, yas tutub, dil deyib ağlar yenə. M.Ra-him. Dil göstərmək
birini acıqlandırmaq, sataşmaq, istehza etmek meqsedi ile dilin çıxarıb ona göstermek. Dil olmaq
1) da-nışmaq. Simurq dil olub, Simanı başa salıb, mindirib dalına, aparıb qoydu nar bağına. (Nağıl); 2) yalvarmaq. Dil öyrətmək
bax dil vermək
ci menada. Saç qara kömür-dəndi; Gün keçər, ömürdəndi; Sənə dil öy¬rədənin; ürəyi dəmirdəndi. (Bayatı). Dil pəhləvanı (ustası)
danışmaqda mahir olub, elinden iş gelmeyen adam haqqında. Dil tapmaq
qarşılıqlı anlaşmaq, razılıq elde etmek; yola getirmek, razı etmek üçün yol tapmaq. Bax, o gedən qızla heç dil tapa bil-məyirəm. M.Rahim. Dil tərpətmək
1) söz söylemek, danışmaq. Kim padşahın pis-liyinə bir dil tərpətsə, o saat tutub qazamata salırdılar. M.Hüseyn; 2) başqası üçün bi-rinden bir şey xahiş etmek. Dil tökmək
- 1) şirin sözlerle yola getmeye, razı salma-ğa, yaxud başını tovlamağa çalışmaq. Səlim bəy bu sözü eşidən kimi ürəklənib başladı Nə-biyə dil tökməyə, yalvarmağa. "Qaçaq Nebi". Yox, qonşu, dil tökmə, keçəl suya gedən deyil... C.Cabbarlı. // çox xahiş etmek, yal-varmaq. O mənə bir dil tökdü, bir dil tökdü, başınıza dönüm, qaldım mat-məəttəl. N.Ve-zirov. Mesme erine] nə qədər dil tökür, qandırmaq istəyirsə də, faydası olmayır. S.Hüseyn. Sənə öz qəlbimi açdım, sənə min dil tökdüm; Eşqimə gülləri, bülbülləri şahid çəkdim. S.Rüstem; 2) bax dil deyib ağla-maq. Məryəm yalqızlıqdan istifadə edərək, acı-acı dil töküb ağlamağa başladı. A.Şaiq. Dil tutulması
danışmaq qabiliyyetini itir-me. Dil uzatmaq
1) münasibetsiz, nalayiq söz söylemek; danışıqda heddini aşmaq; 2) tene vurmaq, danlamaq. Odlara tutuşdu, yasə batdı; Ol qönçədəhanə dil uzatdı. Fü-zuli. Dil vermək
1) söz vermek, ved et-mek; 2) öyretmek, danışmağa, iddiaya cü-retlendirmek (bu menada çox vaxt "ağzına dil vermek" şeklinde işlenir). Hacı Murad ağıl öyrətməkdən, ağzına dil verir. S.S.Axun-dov. Qaranın
. yanda durub oğluna dil ver-məsi də ona ikinci bir dərd olmuşdu. M.Hüseyn. Dil verməmək
başqalarına danışmağa imkan vermemek, danışmağa qoymamaq, mane olmaq. Danışana dil ver-mir, yeriyənə yol. (Ata. sözü). Dil vurmaq
ele almaq, dile tutmaq, xoş dille öz terefine çekmeye çalışmaq, öyretmek. Dil yarası
acı tene, acı söz neticesinde doğan inciklik hissi, ağır tehqir. Qılınc yarası saralar, dil yarası sağalmaz. (Ata. sözü). Dil yetirmək
- 1) başqası üçün birinden bir şey xahiş et-mek, birine xahişle müraciet etmek; 2) üz¬üze danışa bilmek, qarşı-qarşıya durub da-nışmaq. Oturaydım göz-gözə; Yetirəydim dil yara. (Bayatı); 3) danışmaqda, mübahisede ayaqlaşa bilmek.
.Sən us müellimleri ile] çox durub-oturmusan, sənə dil yetirmək ol-maz. Ə.Nezmi. Dildə tük bitmək
bir şeyi hedden artıq tekrar etmekden, söylemek-den, yada salmaqdan usanmaq. Deyə-deyə dilimizdə tük bitdi. Dildən demək (danış-maq)
ciddi, ürekden söylememek, qeyri-semimi demek. Kerim] Hüseynağanın nəyi ürəkdən, nəyi dildən dediyini ayırd edə bil-mirdi. M.İbrahimov. Dildən düşmək
berk yorulmaq, üzülmek, elden düşmek, usan-maq. O qədər yalvardım ki; Axır düşdüm mən dildən. (Bayatı). Sənin o sövdalı solğun baxışın; Xatırladır mənə bir pərizadı; Ki, düşməz ölüncə dilimdən adı. Ə.Cavad. Istədi səslənsin ki, "ay xala, yorulub dildən dü-şərsən, gözlə qayıtsın". Mir Celal. Dildən (dillərdən) düşməmək
yaddan çıxma-maq, meşhur olmaq, unudulmamaq, daim söylenmek. Onun adı dillərdən düşmürdü. Dildən salmaq
elden salmaq, yormaq, üzmek, taqetden salmaq, usandırmaq. Gö-türmüş ağzına boran hər yanı; Aclıq, soyuq salıb dildən insanı. M.Rahim. Dil-dil öt-mək şair.
ceh-ceh etmek, çox gözel oxu-maq, terennüme gelmek. Yaz mövsümü bülbül dil-dil ötəndə; Bağ-bağçalar nərgiz-lənir, güllənir. Qurbani. // məc. Teşbehlerde. Yenə o bağ olaydı, yenə o qumlu sahil; Su-lar ötəydi dil-dil. M.Müşfiq. Dilə basmaq
gurultulu sözlerle birini fikrinden yayındır-mağa çalışmaq. Möhlətov öz hərəkətinin yer-siz olduğunu duyub müdiri dilə basdı. Mir Celal. Dilə düşmək
bax dildən-dilə düş-mək ("dildən-dilə"de). Dilə düyün düş-mək
bax dildə tük bitmək. Dilə gəlmək
danışmağa başlamaq, dillenmek, sükutu pozaraq danışmaq. Fəhlələr dilə gəliblər ki, ay ağa, bizim çörək pulumuzu alırsan, biz ki acından ölməyəcəyik. "Mol. Nesr.". // məc. Şairane teşbehlerde. Əvvəl cansız ikən, son-ra önündə; Quşlar gəlmiş dilə, gülmüş çi-çəklər. Ə.Cavad. üfüqdə başlanan işıq get-dikcə genişlənirdi. Dərədə quşlar oyanırdı. Meşə dilə gəlirdi. S.Rehimov.
.Melodiya-nın ilk sədaları təzəcə dilə gəlmişdi.
Ə.Memmedxanlı. Dilə gətirmək
berk te-sir ederek danışdırmaq, dillendirmek. Dil-sizi dilə gətirir; Əsli, qaşların, gözlərin! Aşıq Kerem. Dilə gətirməmək
söyleme-yi nalayiq, qeyri-münasib hesab etmek. Dilə (dillərə) salmaq
söhbet, danışmaq üçün mövzu etmek, söz-söhbet hedefi etmek. Altunam, alma məni; Dillərə salma məni; Apar sərrafa göstər; Qəlpəmsə, alma məni. (Bayatı). Dilə tutmaq
şirin sözlerle birini razı salmağa, yola getirmeye, bir şeyi elde etmeye çalışmaq. Faytonçunu bu dəfə dilə tutduq və haqqının üstünə genə beş şahı, üç şahı qoymaq ilə razı elədik ki, iki gün də gözləsin. C.Memmedquluzade. Hacı Soltan Həsənağanı
. dilə tutub onu ticarət məqsədi ilə Irana göndərəcəyini vəd edirdi. S.Hü-seyn. Dilə-sözə tutmaq
bax dilə tut-maq. Nə qədər mollanı dilə-sözə tuturlar ki, quzunu kəsib onları qonaq eləsin, bir şey çıxmır. "M.N.letif.". Dili açılmaq
1) da-nışmağa başlamaq, uzun sükutdan sonra dinmek. Rəşidin dili açıldı, o, ürəyindəkiləri ortalığa boşaltmağa başladı. M.S.Orduba-di; 2) danışıq qabiliyyetini itirmiş adamın nitqi açılmaq. Dili ağzına sığmamaq
öyün-mek, öz-özünü çox teriflemek. Kerim baba:] Arvadnədir ki, onun igidliyi nə olsun? Hay-hay! Beş-on qoyun sağmış, nehrə çal-xamış, yağ, pendir tutmuş, dili ağzına sığ-mır. A.Şaiq. Dili batmaq
bax dili tutul-maq. Bu vaxt küçədə səs qopdu; gördüm, darvazadan müsəlmanı çıxartdılar, biçarə-nin dili batmışdı. çemenzeminli. Dili büd-rəmək
danışarken çaşmaq, yanılmaq, sehv danışmaq, bir söz evezine başqa söz de-mek. Dili dolaşmaq
bax dili topuq çal-maq. Əsəbilikdən işdə bəzi çaşır; Əlləri tit-rəyir, dili dolaşır. A.Sehhet. Huş başımdan çıxdı, dilim dolaşdı; Gözlərim sataşdı, bu-xağa düşdü. Aşıq Əlesger. Dili dönməmək
1) b ax dili batmaq; 2) deyilmesini caiz bilmemek, demeye qıymamaq, diline getire bilmemek. Mən Zakirəm, dilim dönməz hər ada; Göz yaşım tək ola bilməz bir ada. Q.Zakir. Geldiyevin] boğazı tikilmiş kimi səsi çıxmadı, dili dönmədi. Mir Celal. Dili gəlməmək
1) deye bilmemek, teleffüz ede bilmemek, danışa bilmemek, danışmaq iq¬tidarında olmamaq. Imran kişi necə qəzəb-lənmişdisə, söz deməyə dili gəlmirdi. M.Hü-seyn; 2) bax dili dönməmək. Güman ki, Şirinxanımın indi qızına bir çox şeylər de-məyə dili gəlmirdi. Mir Celal. Dili gicişmək
- bir şey demek istemek. Dili gödək olmaq
- bax dili qısa olmaq. Vəzirbəylinin ya-nında Gəldiyevin dili gödək idi. Mir Celal. Dili ilanı yuvadan çıxardar
dil tökmek-de çox mahir adam haqqında. Atalar deyib-lər ki, tacir-tüccar dili ilanı yuvasından çı-xardar. "Koroğlu". Dili qısa olmaq
biri-nin yanında qüsuru, yaxud sirri olduğu üçün danışmağa, söz söylemeye, ya da etiraz et-meye haqqı ve cesareti olmamaq. Dili qı-salmaq
teqsirini, qüsurunu bilib danışma-ğa cesaret etmemek, danışmaqdan utan-maq. Dəmirovun getdikcə artan hörməti və nüfuzu müqabilində Rüxsarenin] düş-mənlərinin dilləri qısalırdı. S.Rehimov. Dili qurumaq
1) danışmaq qabiliyyetini itir-mek; nitqi qurumaq. Ağlayır, çıxmayır sə-dası fəqət; çünki qəmdən onun dili quru-muş. C.Cabbarlı; 2) qarğış, beddua mena-sında
"dilin (dilim) qurusun!" şeklinde. Mən sənə yar desəm, dilim qurusun! Yarı, məhəbbəti sən atmadınmı? S.Vurğun. Dili söz tutmamaq
bu ve ya başqa sebebe göre danışa bilmemek, danışmaq qabiliyyetini itirmek. Bahadırın əvəzinə Pəri nənə cavab vermək istədi, amma hirsindən dili söz tut-madı. M.Hüseyn. Hirsdən Narıncın dili söz tutmurdu. S.Rehman. Dili topuq vurmaq (çalmaq)
bax dili büdrəmək.
.Daxilən daha narahat olan Leyləyin dili topuq vururdu. S.Rehimov. Dili tutmamaq
bax dili tutulmaq. Dili tutulmaq
danışmaq qabiliyyetini itirmek, danışmağa qüdreti çatmamaq. Xoş ol zaman ki, ol şəh ilə həm-zəban olam; Hər sözdə bir dilim tutulub na-təvan olam. S.Ə.Şirvani. Sənətim məsiyət, yoxdur savabı; Sual üçün dilim tutmur ca-vabı. Aşıq Əlesger. Tahirin] elə bil qızdır-madan dili tutulmuşdu. M.Hüseyn. Dili uzun olmaq
1) her hansı bir cehetden öz üs-tünlüyünü derk ederek haqlı adam kimi ce-saretle danışmaq. Dövlətlinin dili uzun olar, ağlı qısa. (Ata. sözü); 2) iftixar etmek, qür-relenmek.
.Bu gün Aydının] dili uzun idi, yoldaşı Seryojanı məğlub edib öz üstünlü-yünü göstərmək istəyirdi. M.Rzaquluzade. Dilimin ucundadır
bir sözü ve ya adı tam xatırlayıb yada sala bilmeyende söylenen ifade. Adı dilimin ucundadır. Dilin yansın
bax dilin qurusun ("dili qurumaq"
ci menada). Dilində (dilinə) tük (ot) bitmək
- bax dildə tük bitmək. Dilindən daş asılmaq
susmaq, dinmemek, danışmamaq, ağzını açmamaq. Xosrov:] Bu düzdür, gö-rürəm, yumşaldıqca mən; Bir daş asılır onun dilindən. S.Vurğun. Dilindən düşmə-mək
daim tekrar etmek. Südabe:] Neçin qovğa sözü düşməz dilindən? Cəlladmısan, səndə könül yoxmudur? H.Cavid. Buğacın]
."atacan, xan baba!"
sözləri dilindən düşməzdi. M.Rzaquluzade. Dilindən qaçır-maq
bax ağzından qaçırmaq ("ağız1"da). Dilindən qıfıl götürülmək
bax dili açıl-maq
ci menada. Bununla da, bir haya bənd imişlər kimi, bayaqdan susmaqda olanların dilindən qıfıl götürüldü. Ə.Əbül-hesen. Dilinə düyün düşmək
bax dildə tük bitmək. Dilinə gətirmək
1) danış-maq, söylemek. Bundan sonra görüm kim cürət edib dilinə gətirə biləcək ki, belə iş yoxdur, bu əhvalatı dərviş öz sinəsindən icad edib. N.Vezirov. Rüstem:] Heç bir qiy-mət.. diliməgətirmədim. S.Rehimov; 2) söy-lemeyi münasib bilmek. Bu kimi ifadəni dilinə gətirmə.
Soruşanda təsərrüfat mü-diri and-aman elədi:
Nə Ağarzanı tanıyı-ram, nə də buradakı söhbəti dilimə gətirmi-şəm. Mir Celal. Dilinə qıfıl vurmaq
din-meye, danışmağa, ağzını açmağa qoyma-maq; susdurmaq. Dönüm mən Osmanın igid əlinə; Yaxşı qıfıl vurdu bunun dilinə. H.K.Sanılı. Dilinə qıfıl vurulmaq
bax dilindən daş asılmaq. Dilinə pay çıxmaq
- bax dilinə düyün düşmək.
..dilinə sal-maq
söz-söhbet, dedi-qodu ve ya şayie üçün mövzu etmek. Məsmə arvadın başında fikirlər bir-birini təqib edirdi:
.Nə olacaq, nə olacaq?.. Qızı kim saldı bunların dilinə? Mir Celal. Dilinə vurmaq
dadmaq, dad-maq üçün yoxlamaq. Dilimə vurdum, gördüm acıdır. Dilinə vurmamaq (dəyməmək)- heç yememek, içmemek, dadmamaq, dadını bil-memek. Otuz-qırx il bundan irəli bir müsəl¬man ki bir rus məclisinə düşərdi, öldürsəydin də, bir qətrə içki dilinə vurmazdı. C.Mem-medquluzade. Mozalan bey:] Xeyr, heç ana-dan olandan dilimə dəyməyib. Ə.Haqverdi-yev. Dilini açmaq
çoxdan danışmayan ada-mın nitq qabiliyyetini berpa etmek, qaytar-maq. Dilini ağzında saxlamaq
bax dilini saxlamaq. Dilini bağlamaq
1) susdurmaq, danışmağa qoymamaq, susmağa mecbur et-mek; 2) dua, ovsun ve s. vasitesile zererli bir tesirin qabağını almaq. Dilini bilmək (öy-rənmək)
1) baş açmaq, sirrinden xeberdar olmaq. Lalın dilini nənəsi bilər. (Ata. sözü). Aşığam, yar dilini; Biganələr nə bilər; Yar bilər yar dilini. Sarı Aşıq. Bu yerlərdə hər şey mənə tanışdır; öyrənmişəm təbiətin dilini. S.Rüstem; 2) yolunu bilmek, üsulunu bilmek, hellini bilmek. Dilini boğazından çıxarmaq
- 1) çox zülm ederek öldürmek; 2) berk ceza-landırmaq. Dilini dişləmək
1) sözü yarıda kesmek, sözün dalını getirmemek; 2) yadın-dan çıxmış bir şey birden yadına düşmek, xatirine gelmek. Dilini kəsmək
1) susmağa, dinmemeye mecbur etmek; susdurmaq, ki-ritmek; 2) susmaq, dinlemek, danışmamaq. Molla:] Dilini kəs,
. mənim ağzımı çox aç-dırma, yoxsa törətdiyin cəmi işləri ortalığa qoyaram. çemenzeminli. Bəs nə üçün dinmə-yir, indi kəsibdir dilin? Ə.Nezmi. Dilini könlü ilə bir eləmək
semimi olmaq, sözü ile işi bir olmaq. Sadiq oldur dilini könlü ilə bir eləyə. Nesimi. Dilini qarnına qoymaq
susmaq, danışmamaq. Dilini saxlamaq
bir şeyi de-mekden saqınmaq, danışmamaq, susmaq. Di-lini tapmaq (tutmaq)
bax dil tapmaq. Dilinin ucuna gəlmək
söylemek isterken söyleye bilmemek, yaxud söylememek. Di-linin üstündə dil bitmək
heddinden artıq danışqan, naqqal adam haqqında. Dillər əz-bəri, yaxud dillərdə əzbər (dastan) olmaq
- çox meşhur olmaq, haqqında ağızlarda da-nışılmaq. Nəbinin igidliyi, əliaçıqlığı dillər-də dastan olur. "Qaçaq Nebi". Elə sən gö-zəlsən binadan bəri; Sözlərin olmuşdur dil-lər əzbəri. S.Vurğun. Dillərdə gəzmək (do-laşmaq)
1) b ax dillərə düşmək; 2) ca-maat arasında danışılmaq, şayie yayılmaq. Bu günlər
. Məhəmmədhəsən Mirzənin Təbrizə gəlməsi məsələsi yenə də dillərdə gəzirdi.
M.S.Ordubadi. Dillərdə söylənmək
bax dillərə düşmək.
."Filankəsi barmaqnan gös-tərirlər", yəni gör nə qədər şöhrətlənib ki, hər yanda adı dillərdə söylənir. C.Memmedqu-luzade. Dillərə düşmək
meşhur olmaq, ya-yılmaq, haqqında hamı terefinden danışılmaq. Balının təriji düşüb dillərə; Unutmaz dadını yeyən bir kərə. R.Rza. Doğrudur,
. "Ovçu Pirim" haqqında əcaib yalanlar dillərə düş-müşdür. M.Rzaquluzade. Nə dil bilsin, nə dodaq
tamamile gizli saxlanmalı söhbet, sirr haqqında. Olü dil dilç.
indiki dövrde işlenilmeyen, ancaq yazılı abidelerde qalan dil. Latın dili ölü dildir. Sümüksüz dil
ağ-zına geleni danışan adam haqqında. ümumi dil
qarşılıqlı razılıq, anlaşma. ümumi dil tap-maq.

DIL : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. fars.] klas. ürek, könül, qelb. Müjdə, ey dil, ki səni görməyə canan gəldi. Ə.Nebati. Ey dil, baxırmısan gölü dərya bilənlərə. C.Cabbarlı.
◊ Dil bağlamaq
könül bağlamaq, ürek-den sevmek, bend olmaq. Dil vermək
bax dil bağlamaq. Eşqə dil verdim, bəla-dən başqa bir şey görmədim. H.Cavid. Ey dili-qafil
teeccüb, peşmançılıq, teessüf bil-dirir. Yehya Kamal:] Ey dili-qafil, o nə idi mən yazdım! Mir Celal.

DIL-AĞIZ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

is. üzrxahlıq mahiyyetinde olan sözler. □ Dil-ağız etmək (eləmək)
üzrxah-lıq mahiyyetinde xoş sözler söylemek, ya-xud xoş sözler söyleyerek mehribanlıq gös-termek. Bəy gəlinə dil-ağız etdikdən sonra, onun üzünü görmək istərdi. H.Sarabski. Məmməd xan dil-ağız edib tələsməmələrini dedisə də, lakin qonaqlar az sonra durub getdilər. P.Makulu.
◊ Dil-ağıza salmaq
1) hamıya yaymaq, bildirmek; 2) pisine danışmaq. Dildə-ağız-da gəzmək
bax dilə-ağıza düşmək. Xalçasının şöhrəti; Gəzir dildə-ağızda. M.Seyidzade. Dildən-ağızdan düşmək (olmaq)
bax dildən düşmək ("diP&#
Me). Dilə-ağıza düşmək
1) yayılmaq, şöhret-lenmek, diller ezberi olmaq. Düşdü şeirlə-rin dilə-ağıza; Şimşəktək zülmətin qoynun-dan çaxdın. S.Rüstem; 2) pisine danışılmaq, pis cehetden meşhur olmaq. Dili(n)-ağzı(n) qurusun!
bax dili qurumaq
ci mena¬da ("dW&#
de). Arvad:] Əstəğfürullah, əs-təğfürullah, qələt elədim, dilim-ağzım qu-rusun! Ə.Haqverdiyev. Dilim-ağzım quru-sun; Gördüm bir qara qarğa; Qəflətdən bir tərəfdən; Atıldı ortalığa. R.Rza. Dili-ağzı qurumaq
bax dili qurumaq ("dWde). Bəs indi niyə dilin-ağzın quruyub? M.Rza-quluzade. Dili-ağzı tutulmaq
nitqi tutul-maq, danışa bilmemek. Sedr:] Ay hay, mən də deyirəm, yəqin sevincindən dili-ağzı tu-tulub. M.Rzaquluzade. Dilini-ağzını bağ-lamaq
bax dilini bağlamaq ("dil1"de). Istədim bir söz deyəm; Dilim-ağzım bağ-ladı. (Bayatı).

DILALTI : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. anat. Dilin altında olan. Dilaltı sinir.

DILARA : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. fars.] şair. ürekaçan, kö-nülaçan, dilber; sevgili (klassik şeirde gö-zelin epitetlerinden biri). Dəhanı gülşəkər, zülfü dilara. Ə.Nebati. Leyk hanı səndə bə-sirət gözü; Ta görəsən vəchi-dilarasını? M.Ə.Sabir. Rüxsari-dilarasına bax, şeir elə inşad; Qoy xəlq oxusun, söyləsin, əhsən sənə, ustad! C.Cabbarlı.

DILARAM : Azerbaijani Explanatory Dictionary

fars.] bax dilara. Taki sən getdin yanımdan, ey dilaramım mənim; Haləti-vəslin könüldə pasiban qıldı mənə. Xetayi. iba xanım:] Ax, hardadır bu dila-ram çəngi? M.F.Axundzade. Indi bir başqa dilarama pərəstişkaram. A.Sehhet.

DILARXASI : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. dilç. Dilin arxa hissesi ile arxa damağın bir-birine yaxınlaşması neticesinde emele gelen. Dilimizdəki q, ğ, k, x səsləri dilarxası səslərdir.

DILAVƏR : Azerbaijani Explanatory Dictionary

sif. fars.]
Qoçaq, igid, cesur, ürekli, merd. çətin ələ düşər dilavər gözəl. Q.Zakir. Zeynəb
. dilavər, kimsədən qorxmaz və çəkinməz bir qarı idi. S.S.Axundov. Fər-man həmişə belə qoçaq və dilavər qızların yanında sıxılar və özünü itirərdi. Ə.Sadıq. // İs. menasında. Dilavərlər yığıldılar.
Dilli, yaxşı danışmağı bacaran, meha-retle danışa bilen. O, çox dilavər adamdır.
Gövher qarı:] Gərək ortada mənim kimi dilavər bir adam ola ki, tükü-tükdən seçə bilə. İ.Şıxlı. Dedim:
Söz ustası, mahir, dilavər; Şairə Məhsəti sənmisən məgər? M.Dilbazi.

DILAVƏRANƏ : Azerbaijani Explanatory Dictionary

fars.] bax dilavərcə-sinə.